Dhurup – kuɔɔny në këdu ku dhukciëën de pïïr (Trauma - reaction and recovery - Dinka)

Të benë kuɔɔny yök thïn

• Akïmdun de GP (dïktor)
• Akïmdun ŋic pial de nhom, cï mɛn de Akïm de nhom, raan ye tɛ̈n yenë kɔc röt luɔɔi thïn ŋic, raan ye kɔc jääm nhïïm ka raan lui në ɣän ke ciɛɛŋ yiic
• Panakïm tɔ̈ piɔmdun
• Akutnhom de Australian Psychological Society Referral Service Telepun. 1800 333 497
• Akut de Phoenix Australia Centre for Post-traumatic Mental Health Telepun. (03) 9035 5599
• Akut de Dhiëëu ku Duɔ̈t ë Piɔ̈u Telepun. 1800 642 066

Kuɔɔny de abac ye looi në kɔc nɔŋ ŋïc de kärɛc ye dhuruup bɛ̈i:

• Na ye raan cï luɔ̈i Awäc, ke yï nem wɛbthait de victimsofcrime.vic.gov.au/services-for-victims-of-crime-[dinka]. Yïn lëu ëya ba Telepun ë Kuɔɔny tënë Kɔc cï Luɔ̈i awäc yuɔ̈pic në 1800 819 817. Athook/Agamlööŋ ye wël waar yiic aatɔ̈u.
• Na cï mɛnhdu tiaam në yaaŋ de tɔ̈c ye looi tënë mïth tɔ̈u në ɣän ke Gël de Mïth yiic në Melbourne, ke ka nɔŋ namba de jiɛ̈ɛ̈m cï tääu në 1800 791 241. Athook/Agamlööŋ ye wël waar yiic aatɔ̈u.
• Na riändun rɔt dɛɛny ka cï puk, ke yï cɔl akutnhom ye kɔc kony në Kuɛɛr yiic (Amber Community) – mɛn ye kuɔɔny gam në kä cï röt looi në kuɛɛr yiic ku piööc në (03) 8877 6900ka 1300 367 797.

Yïn lëu ba wël ke jiëëm yök tënë:

• Namba de kuɔɔny ë Pïïr (Lifeline) Telelepun. 13 11 14
• Namba de kuɔɔny në thɛɛr ke dhiëëu yiic (GriefLine) Telepun. 1300 845 745
• akutnhom de beyondblue Telepun. 1300 22 4636
• NƐ̈Ɛ̈TH-YE-YUƆ̈P (NURSE-ON-CALL) Telepun. 1300 60 60 24 – ago yök në wël ke pial ë guɔ̈p ku wël ke jiɛ̈ɛ̈m (në thɛɛr kaa 24 yiic, në nïn kaa 7 yiic)
• Wɛbthait de Amïdhiëëth ke Australia – raisingchildren.net.au

Yïn lëu ëya ba piŋ në wël cɔɔlë keek biyic (podcast) käkë bï yïn guiɛ̈ɛ̈r dhuruup ku dhukciëën de pïïr tëdeen thɛɛr.

Nem Apäm Wɛ̈ɛ̈rë yic de Wël ke Pial ë guɔ̈p ago lɔ yök në wël jam në kärɛc ye dhuruup bɛ̈i ku dhukciëën de pïïr tëdeen thɛɛr në thoŋdun yic.

Tɛ̈në bï yïn rɔt ya luɔɔi thïn në këracic

Kuer ye yïn rɔt luɔɔi thïn tënɔŋ yen kërɛɛc cï dhurup bɛ̈i alëu bï ya pëk në:

• nuɔɔr ku riɛl ë yic de kë cï rɔt looi
• na cɔk tɔ̈u ke yï nɔŋ gɛɛr de kërɛɛc cï yïn tëëk thïn wënthɛɛr ka piööc
• na tɔ̈u ke yï ye raan cï rɔt mat thïn ka ye raan ye daai abac
• ciin de kuɔɔny tɔ̈u ke bï gäm yïn të cenë kë loi rɔt thök
• kä kɔ̈k peei ye dhuruup bɛ̈i loi röt në pïïrdu yic
• Tɛ̈n ye yïn kärɛc ye dhuruup bɛ̈i guɔ̈ɔ̈m thïn
• gɛɛr de kärɛc cï yïn keek kɔn tëëk thïn wënthɛɛr.

Na cï kërɛc ye dhurup bɛ̈i thök, ke yïn lëu ba rɔt yök ke ye them ba kë cï rot looi dhil ŋic. Kënë alëu bï ya mɛt thïn në täk de:

• Ëloi rɔt wudë ku yeeŋö yen rɔt looi wuya
• Ëloi rɔt wudë ku yeeŋö ye yïn rɔt mat thïn
• Yeeŋö ye yïn rɔt yök wuya në ye kueer ca looi kënë yic
• Lɔn adɛ̈ ke tɛ̈n yïn rɔt yɔ̈k thïn ye yïn nyuɔɔth lɔn ye yï raan yïndë
• Lɔn adɛ̈ ke kä cï yïn keek tëëk thïn cï tɛ̈ndun ye yïn pïïr tiɛ̈ŋ thïn waaric, ku yë kuer yïndë.

Yïn lëu ëya ba naŋ kärɛc ye keek yök në piɔ̈u yic, në yï nhom, në guɔ̈pdu yic ku në aciëëkku yiic.

Tɛ̈n yenë kä ke piɔ̈u tɔ̈u thïn tënë kërɛɛc cï dhurup bɛ̈i

Yïn lëu ba rɔt yök ke yï cï:

• riɔ̈ɔ̈c apɛi, piɔ̈u jɔt/jɛth ka riɔ̈ɔ̈c
• riɔ̈ɔ̈c, cï mɛn de kë dɛ̈t bï rɔt looi
• cït mɛn të tɔ̈ yïn në këracic
• dhïïr ka gäi ë guɔ̈p
• liääp ë nhom
• ye piɔ̈u lac riääk apɛi ku ye ŋeeny
• ye guɔ̈p lɔ-tïŋ arëët ku ye dhäär
• Ye naŋ dhuruup
• gël de kɔc kɔ̈k agut cï kɔc ke paandun ku mäthkun
• cï mɛn adɛ̈ ke yï cïï kɔɔr ba jäl baai
• cï mɛn adɛ̈ ke yï kɔɔr ba rɔt miɛ̈ɛ̈tbei ka ba rɔt nyaai tënë kɔc ku ɣän yiic.

Kee kä ye röt looi käkë aye kä thɛɛr ŋic keek, ku yïn lëu ba ye käjuëc käkë yök në door tökic.

Yen ee tɔ̈ ke ye biäk de kueer ë pial de guɔ̈p ku dhuk de pïïr tëdeen thɛɛr, ku në ɣän juëc yiic ke aba yök ke cï ŋuɛ̈ɛ̈n.

Tɛ̈n yenë nhom tɔ̈u thïn tënë kërɛɛc cï dhurup bɛ̈i

Yïn lëu ba:

• naŋ riɛlë yic ye yök ago nhom tɔ̈u në käŋ yiic ka ba käŋ tak
• tak në kërɛɛc cï rɔt looi të cɔk yïn yen ciɛ̈ kɔɔr ba tak
• ŋoot ke yï tak kërɛɛc cï rɔt looi ku bï ya tɔ̈u në yïnhom
• ya tɔ̈ ke yï cï nhom riɛɛr ka ba nhom liääp.

Tɛ̈n yenë guɔ̈p tɔ̈u thïn tënë kërɛɛc cï dhurup bɛ̈i

Guɔ̈pdu alëu:

• bï guɔ̈p lɔ-tïŋ ka bï dhäär
• bï yök ke rilic bï nin
• bï ya kɔɔr piɔ̈u, bï ya ŋɔk, bï ya miök ku bï ya kuem nhom
• bï ya tui dït ye dhiäm në ye guɔ̈p
• ye piɔ̈u gut apɛi.

Tɛ̈n yenë aciëëk tɔ̈u thïn tënë kërɛɛc cï dhurup bɛ̈i

Yïn lëu ba kɔɔr:

• ba rɔt ciɛ̈ ye cɔk tak ye kërɛɛc cï rɔt looi kënë
• ba ya ŋoot ke yï täk ku ba jam në kë cï rɔt looi
• ba rɔt waar ka ba rɔt nyaai në kä ye keek looi në akölriëëc
• ba ya cam në käjuëc apɛi ka ba ya cam në kä lik apɛi
• dek miääu juëc ku/ka bun
• ba ya math në tap de thïjära
• Päl nïn.

Tɛ̈në bï yïn guɔ̈p pial ku bï pïïrdu dhuk të thɛɛrde të cenë kërac rɔt looi

Këriëc ëbɛ̈n ye pial ë guɔ̈pdu ka pïïrdu tääu të rac, ka kë de kɔc kɔ̈k, abï yïn ya cɔk yök rɔt ke yï cï naŋ dhurup. Kënë aye cɔl ‘dhöl yenë kërɛɛc loi rɔt lac ŋic (emergency mode)’ ku ee të yenë guɔ̈pdu ye them bï kërɛɛc loi rɔt cɔ̈kpiny. Gupkuɔ ayë yen them bïk ɣook gäm riɛl në kaam de thaar thiin kor yic ago kony buku pïïr.

Kɔc juëc aaye rëër ‘dhöl yenë kërɛɛc loi rɔt lac ŋic (emergency mode)’ në kaam de thaar thiin koor yic. Ku yïn lëu ba dhuk ‘dhöl yenë kërɛɛc loi rɔt lac ŋic (emergency mode)’ të cenë këdɛ̈ŋ cïï ŋic wënthɛɛr rɔt looi ka ca bɛɛr dhuk në dhurupic. Ëkënë yenëka lëu bï yïn rɔt ya yök ke yï cï dhäär të cïn kërɛɛc loi rɔt tïŋ.

Ago guɔ̈pdu kuɔny bï pial ku bï dhuk të thɛɛrde, ke yïn kɔɔr ba rɔt kuɔny ba bɛ̈nbei në ‘dhöl yenë kërɛɛc loi rɔt lac ŋic (emergency mode)’ yic. Yen ee guɔ̈pdu kuɔny bï rɔt dhuɔ̈k të thɛɛr de riɛlde. Kënë ee rɔt lac looi në kaam de pɛ̈i tökic ka cenë kërac rɔt looi.

Anɔŋ takatïïk juëc lëu bïk yïn ya kony ba pial ku bï pïïrdu dhuk tëdeen thɛɛr. Yïn lëu ba:

• ya ŋic lɔn adɛ̈ ke yïn cï tëëk në kärɛc ye dhuruup bɛ̈i yiic ka kä r iliic Tɛ̈n ye yïn rɔt luɔɔi thïn ee këpieth cïn kërɛɛc tɔ̈ thïn
• gam lɔn adɛ̈ ke yï cïï rɔt bï ya yök ke yï tɔ̈ tëdu, ku yekënë abï tëëk
• them ba cïɛ̈ ye gɔ̈th ka ba ya ŋeeny wenë rɔtdu të cïï yïn yen lëu ba käŋ ya looi cï man thɛɛrden
• päl dëŋ de miääu ku wɛl roor ago yïn kony ba yekënë guum
• päl täŋ de kädït bï keek looi ka kädït ke wɛ̈ɛ̈r de pïïr agut cï ba rɔt kɔn yök ke yï cï guɔ̈p pial
• Löm thaardu ba dhuk në pïïrdun thɛɛr yic
• jam wenë ran lëu bï yin kony ku bï yïn ya deet
• them ba ŋoot ke yï loi këduun ye looi wënthɛɛr ku rɛ̈ɛ̈rë ke yï lui
• them ba cïɛ̈ ye jäl në dhöldu ago ɣän kɔ̈k ka loilooi kɔ̈k puɔ̈l
• tääuë thaar bï yïn bɛɛr lɔ̈ŋ
• Loi thaar ë thuëëc de guɔ̈p
• lɛ̈k kɔc ke paandu ku mäthku nuɔɔr de kuɔɔny kɔɔr, cï mɛn de thaar de rëër baai ka raan bï yïn jam kenë yen
• luɔ̈ɔ̈i në kuɛɛr ke pɛ̈l ë guɔ̈p piny cït mɛn de pol ë yoga, wëëi ka kïït de käŋ. Yïn lëu ëya ba käkuun ye yïn miɛ̈t piɔ̈u looi, cï mɛn de piŋ ë diɛt ka puɔ̈ɔ̈r ë dom
• Luel kë tɔ̈ në yï piɔ̈u cï mɛn ye yïn keek yök. Yïn lëu ba jam wenë raan dɛ̈t peei në kë tɔ̈ në yï piɔ̈u ka gätë keek piny
• thɔ̈ɔ̈r kä ye tak ku kä ca yök ke yïn ke yök. Thiëc keek, ku tääu keek tëdɛ̈t. Na ye kärɛc kɔ̈k peei bɛ̈i nhial, ke them ba keek tek yiic në ye kërɛɛc tɔ̈ yïn thïn në yemɛɛn.

Na ŋuɔɔtë ke yï tɔ̈ në këracic, ke yïn lëu ba kuɔɔny yök tënë kɔc cï piɛ̈c

Dhuruup ye keek cak në kërɛc cï yïn kɔn tëëk thïn alëu bï ya ŋoot ke lɔ tueŋ. Yïn lëu ba kuɔɔny kɔɔr tënë raan cï piɛ̈c të:

• ye yïn rɔt yök ke yï cï naŋ dhurup dït apɛi në kaam wär pɛ̈i tökic ka pɛ̈i juëc yiic
• ŋoot ke ye rɔt yök ke cï dhäär ku tɔ̈u abac
• ŋoot ke nyooth kïït ke dhuruup në guɔ̈pdu yic
• ŋoot ke nɔŋ nïn cïï pieth ka nyuɔ̈th rac
• them ba këriɛ̈ɛ̈c ëbɛ̈n ye yïn cɔk tak kä cï röt looi puɔ̈l
• acïn raan lëu ba këdu rɔm kenë yen
• yök ke määth kenë kɔc ke paanden ku mäthken aye riääk
• aye kɔc riɔ̈ɔ̈c
• dëŋ de miääu juëc ka wɛl roor
• acïï lëu bï dhuk tëde luɔi wɛ̈lɛ̈/ka bï kä ye looi në köölthok mac
• ŋot ke yï pol në kä rɛc cï röt looi
• yï nhom riɔ̈ɔ̈c në thaarthok ëbɛ̈n ku ka lëu ba lac riɔ̈ɔ̈c.

Në jam në këde tuany ë nhom yic (post-traumatic stress disorder - PTSD)

Na cï kë cï rot looi riääk, ke kɔc kɔ̈k aye yök ke cïï pial të cï kek pɛ̈i tök tëëk ka pɛ̈i juëc.

Yen nɔɔr de dhukciëën kënë alëu bï pïïrdu ya riɔ̈ɔ̈k në kuɛɛr juëc yiic Alëu bï pïïrdu waaric tënë kɔc ke paandun ku mäthku ka lëu bë yïn cɔk rilic ba luui.

Ëkënë alëu bï ya tuany ë nhom (post-traumatic stress disorder), ka PTSD

Na ye tak lɔn adɛ̈ ke yï lëu ba guɔ̈p naŋ PTSD, ke yïn bï dhil guik në kuɔɔny tënë raan cï piɛ̈c baŋë pial guɔ̈p.

Na nɔŋ gɛɛr de thaar cï yïn diɛɛr në pial ë nhomdu ka pial ë nhom de raanduun nhiar, ke yïn cɔl 13 11 14.